*Vanessa Barbara imzalı bu yazı, ilk olarak New York Times’da yayımlandı.
Rio’da düzenlenecek olimpiyat oyunlarının, doğal olmayan bir felaket olduğu resmiyet kazandı.
17 Haziran günü, olimpiyat oyunlarının başlamasına 50 günden daha az bir süre kalmışken; Rio de Janeiro eyaleti, genel bir felaket durumu yaşandığını açıkladı. Eyalet valisinin söylediğine göre, ekonomik kriz eyaletin olimpiyat oyunlarına ve paralimpik oyunlara karşı sorumluluğunu yerine getirmesini engelliyordu. Vali, “Kriz o kadar sert geçiyor ki, sonunda halk güvenliği, sağlık, eğitim ve çevresel yönetim alanlarında genel bir çöküşle sonuçlanabilir” şeklinde konuşuyordu. Yetkili makamlar şu anda halkın ihtiyaç duyduğu hizmetleri karne ile dağıtma konusunda görevlendirildi ve eyalet, federal hükümetten acil sermaye almaya uygun durumda.
Bunun gibi önlemler genellikle deprem veya sel durumlarında alınır. Olimpiyat oyunları insan icadı, öngörülebilir ve önlenebilir olaylardır.
Geçen günlerde, oyunlar için yapılan hazırlıkların nasıl gittiğini görmek için Rio’ya gittim. Spoiler: Çok iyi gittiği söylenemez. Şehir kocaman bir inşaat yeri. Tuğlalar ve borular her yere yığılmış; birkaç işçi, sanki oyunlar 2017’de yapılacakmışçasına tembel şekilde el arabalarını sürüyor. İnşaat alanının geleceği ne olacak kimse bilmiyor, buna orada çalışan insanlar da dahil. Bir işçi uyuşuk bir tavırla, “Burası sanırım olimpiyat oyunları için. Voleybol ya da futbol hakemleri için çadırlar” diyor.
Rio 2016 basın bürosunda ufak bir gezi talep ettim fakat reddettiler. Hemen hemen bütün sahalar yapım aşamasındaydı. Dünya Voleybol Ligi maçına bir son dakika bileti aldıktan sonra, birçok müsabakaya ev sahipliği yapacak Barra Olimpik Parkı’nın bir kısmını görebildim.
Oyunlar için yapılan inşaatlar devam ediyor. Durum, organizatörlerin iddia ettiği ‘yüzde 97 tamamlanmış’ iddiasından epey uzak görünüyor.
İsteyen herhangi biri için açık olan Deodoro Olimpik Parkı’nın da çoğunu gördüm. Bir cuma gününün ortasında doğrudan içeri girdim ve yarı inşa edilmiş hâlde bırakılmış tribünlerle karşılaştım.
Sayıca az olan tamamlanmış projeler herhangi bir güven uyandırmıyor. Nisan ayında Rio kıyıları boyunca yeni inşa edilmiş bisiklet yolu çökerek iki insanın ölümüne neden oldu.
Organizatörler çevre kurallarına uygun olduğuna dair bir lisans alamadıkları için, Copacabana’daki plaj voleybolu sahasındaki çalışmalar durduruldu. Ardından yapı dalgalardan zarara uğradı. İşçiler alanı korumak için yaklaşık 1.80 yüksekliğinde bir kumdan set inşa ettiler. Fakat bu yapı aynı zamanda suçluları da koruyor; turistler setin arkasında saldırıya uğruyor ve soyuluyor. Bir inşaat işçisi orada birinin bıçaklandığına tanık olduğunu söyledi ve uzak durmam konusunda beni uyardı. Soyguncular o kadar rahatlardı ki, sırt çantalarını ve plaj sandalyelerini kumsal civarında bırakıyorlardı…
Turistlerin ve sporcuların güvenliği büyük endişe konusu. Endişelenmek konusunda haklılar da. Yerel haberlere göre uyuşturucu satıcılarının Rio’nun en az 20 mahallesinde yaşanan olaylarda adı geçiyor.
Sekiz yıl önce devlet, gecekondu mahallelerini gangsterlerden temizlemekle görevli, ağır silahlarla donatılmış bir güç olan Uzlaştırıcı Polis Birliği’ni (Pacifying Police Unit) kurdu. Fakat bu birliklerin uyuşturucu savaşına son vermek bir yana, durumu daha da kötü bir hâle getirdikleri görülüyor. Bu yıl eyalet içinde 43 polis memuru öldürüldü. Polisler de en azından 238 sivili öldürüldü. Birleşmiş Milletler, başta sokaklarda yaşayan çocuklara karşı olmak üzere, gecekondulardaki polis memurları ve askeri polis tarafından yapılan şiddetten endişe duyduklarını belirtti. Herkes, olimpiyat oyunları süresince polis şiddetinin artmasından korkuyor. Ülke, 2012 Londra’nın yaklaşık olarak iki katı kadar olan, 85 bin asker ve polis memurunu şimdiden görevlendirdi.
Olimpik alanların yakınlarında veya civar alanlarda sıkça yaşanan silahlı çatışmalar da bir başka kaygı konusu. Bu yıl Rio’da 76 kişi kaza kurşunu ile vuruldu ve vurulanların 21’i hayatını kaybetti. 19 Haziran’da hücum tüfeği ve el bombası taşıyan 20 üzeri kişi, uyuşturucu çetesinin lideri olduğu iddia edilen, polis gözetimindeki bir şahsı serbest bırakmak için, şehrin en büyük devlet hastanesini bastı; gerideyse bir ölü, iki de yaralı bıraktı.
Olimpiyat oyunları için şehri ziyaret etmesi beklenen 500 bin kişi bu gangsterlerin tehlikeli alanlara ne denli kolay girebildikleri konusunda endişelenmeli. Sokaklarda ve kamu taşıtlarında işaret ve turist bilgilendirme levhası eksiği var. Yerli bir Brezilyalı bile daha önceden kontrol edilmiş olmasına rağmen, sadece Olimpik Park’a giden bir otobüsün nereden kalktığını anlayabilmek için merkezi tren istasyonunda yarım saat harcadığını söylüyor. İstasyondaki danışma yeri boştu. Dışarıda ise, sadece bazı duraklarda hangi hattın nereye gittiğini gösteren bilgi levhaları vardı. Son çare olarak patlamış mısır satıcısına ve gelen geçen insanlara sorarak yönümü buldum. Portekizce konuşabildiğim için şanslıyım.
Her şey nasıl bu kadar alt üst oldu? Para tabii bir sorun. Rio’nun geçici valisi, iki hafta önce bir gazete ile yapılan röportajda “Eyalet iflas etti” şeklinde itirafta bulundu.
Lenfoması olan asıl vali hastalık istirahatinde. Noel’den hemen önce, ‘Sağlık sisteminin aciliyetini’ duyurdu çünkü hastaneler birimlerini kapatmıştı. Gerekli sağlık ekipmanlarına, stoklara ve maaşlara gerekli olan para tükenmişti. Birkaç ay sonra eyalet, memur ve emekli maaşlarını aksatmaya başladı. Öğretmenler grev yaptı ve öğrencilerin çoğu okulu protesto etti. Eyalet daha şimdiden Brezilya’nın federal hükümetine 21 milyar dolar; halk bankaları ve uluslararası bankalara da 10 milyar dolar borçlu durumda. Bu yıla ait 5 buçuk milyar dolarlık bir bütçe açığı olduğu öne sürülüyor. Oyunlardaki güvenlik harcamalarını kapatmayı sağlamak üzere 860 milyon dolarlık bir kredi hibe edildi.
Mali çöküş, ulusal ekonomik krizi de içeren birçok faktöre bağlanabilir; fakat devletin maaş bordrolarındaki büyük genişlemenin ve olimpiyatlar için pervasızca yapılan harcamaların bu duruma etkisi çok daha muhtemeldir.
Bununla birlikte, belediye başkanı Eduardo Peas, başkentin ekonomik olarak iyi durumda olduğunu ve mali felaketin Olimpiyat hazırlıklarını etkilemeyeceğini iddia etti.
Bu durumda sorun sadece para değilse, politikler de bir problem olabilir. Brezilya tabii ki büyük bir siyasi krizin içinde. Cumhurbaşkanı Dilma Roussef, devlet bütçesini kendi çıkarları için kullandığına dair suçlamalar nedeniyle 12 Mayıs’ta istifasını verdi. Siyasi karışıklık ülkeyi felç etti ve ekonomiyi dondurdu. Önemli yenilikler ve altyapı projeleri üzerine alınan kararlar erteleniyor ve belirsizlik yatırımı da kötü yönde etkiliyor. Fakat Bayan Rousseff’ın istifasından sonra spor bakanlığını üstlenen Leonardo Picciani oyunların “fantastik” olacağını öne sürüyor. “Ben görevi devralana kadar her şey hemen hemen hazırdı” diye de ekliyor.
Bay Picciani, sivrisinek üzerinden taşınan Zika virüsüne dair endişeleri de, hastalığı önleyici ilaçların ellerinde olduğunu belirterek azaltmaya çalıştı. Ama bu açıklama, Dünya sıralamasının zirvesinde yer alan golfçü Jason Day gibi sporcuların Zika virüsü nedeniyle oyunlardan çekildiklerini duyurmalarına engel olmadı. Geçen ay duyurulan açık bir mektupta, dünyanın her yerinden 150 seçkin doktor, biyoetikçi ve bilim insanı Zika virüsü sebebiyle oyunların iptal edilmesini veya ertelenmesini talep ettiler.
Bu endişeler Brezilya’da genel olarak küçümsendi. Öncelikle, Ağustos ayı burada kış ortasına geliyordu; bu yüzden hava daha kuru ve serin olacaktı; bu da daha az sivrisinek demekti. Diğer yandan, ki bu daha önemlisi, virüs oldukça küçük bir problem gibi görünüyordu: Bir hesaplamaya göre, Rio’da bir kadının tecavüze uğraması Zika virüsüne yakalanmasından 10 katından daha fazla bir ihtimaldi. (Erkeklerin ise vurularak öldürülme ihtimali daha fazlaydı.)
Olimpiyat oyunlarını üstlenen ev sahibi bir ülkenin sorunlu görünmesi elbette ki ilk defa olan bir olay değil. 2014’te Rusya’nın Soçi kentinde yapılan kış olimpiyatları özensizce inşa edilmiş otellerdeki bozuk su tesisatı söylemleriyle berbat oldu. 2010 Vancouver’daki oyunlara domuz gribi paniği hâkimdi. 2004’te Yunanistan, inşaatı açılış töreninden hemen önce zar zor bitirmişti.
Belki de, zaman zaman Brezilya’da olduğu gibi, her şey birden iyiye gidecek ve olimpiyatlar bir başarı hikâyesine dönüşecek. 2007’de Pan-Amerikan oyunlarıyla başlayan, 2011’de Dünya Askeri Oyunları, 2013’te FIFA Konfederasyon Kupası ve 2014’te Dünya Kupası’yla devam eden organizasyonlar gibi Olimpiyat oyunları da, Rio’daki son 10 yılın büyük organizasyonları arasında yerini alacak. Dikkat çekici bir şekilde, bütün bu organizasyonlar herhangi önemli bir felaket yaşanmadan devam etti. (Aynı şey, ikisinin de her yıl bir milyon turist çektiği Rio Karnavalı ve yılbaşı gecesi için de söylenebilir.)
Bütün bu projelerin tek bir ortak noktası var: Normal vatandaşlar karar alma sürecinin dışında bırakıldı. Devlet, olimpiyat oyunlarını belli gelişim projelerini -halkın önceliğinde olanların hepsini değil- hızlandırmak için kullandı. Belediye başkanı 2012’deki bir televizyon röportajında bu konu hakkında şöyle bir espri yaptı: “Olimpiyatlar harika bir bahane oldu; her şeyin özrü olarak bunu kullanabilirim. Şimdi tüm yapmam gerekeni olimpiyatlar için yapacağım. Bazı şeyler gerçekten oyunlara bağlanabilir, diğerlerinin ise hiçbir ilgisi yok.”
Gecekondu bölgesi, belediye başkanının yaklaşımında neyin yanlış olduğunu gösteren iyi bir örnektir. Bölge sakinleri su ve temel sağlık hizmeti talep ettiler. Bunun yerine, sadece turistler için 22 milyon dolarlık gondol aldılar. Buna benzer olarak, zengin sahil kasabasını Olimpik Park’ın yanındaki Jardim Ocenico durağına bağlayan metro hattı üzerine altı istasyon inşa edildi. Fakat Rio halkının çoğu, yarı fiyata mal olacak bir proje olan, şehir merkezini -daha az lüks olan birçok çalışan insanın yaşadığı- Niteroi ve Sao Gonçalo belediyelerine bağlayacak bir hattın inşaatını görmeyi tercih ederlerdi.
Olimpiyatların 12 milyar dolara mal olacağı tahmin ediliyor. Bunun %40’ından daha fazlası kamu fonundan, geri kalanı da özel bankalardan geliyor. Fakat eleştirmenler resmi bütçenin, organizasyona ve olaya ev sahipliği yapan firmalar için vergi muafiyetlerini, geçici tribün masraflarını ve olimpik yapı için evlerinden çıkarılan ailelerin tazminatlarını içermediğini söylüyor.
Olimpiyat hazırlıklarını takip eden bir avukatlık grubu tarafından sunulan rapora göre, oyunlar nedeniyle en az 4.120 aile evlerinden kapı dışarı edilmişti. (Devlet, yerlerinden edilenlerin çoğunun sel ve toprak kaymasına meyilli yerlerde yaşadıkları gerekçesiyle başka yere taşındıklarını öne sürerek bu rakamı yalanlıyor.) Rapor “Tahliyeler her durumda sakinlerin bilgisi dışında ve kentleşme projeleri de halk müzakeresinden bağımsız olarak meydana gelmiştir.” diyor. Bu ailelerin çoğuna, evlerinin piyasa değerlerinin oldukça altında tazminatlar teklif edildi; şanslı olanlarsa, 56 kilometredeki ötedeki yeni apartmanlara yerleştirildi.
Rio’daki evsiz insanlar, polis memurlarının onları kaldırımlardan ittiğini ve turistler gelmeye başlamadan önce, temizlemeleri için çok pis yerlere sürüklediğini söyledi. Tahliyeler, polis köpekleri, biber gazı ve bazen de atlar kullanılarak gece 3’te yapılıyor. Sokak çocuklarının, rastgele alınarak çocuk cezaevine yerleştirildiklerine dair raporlar da bulunuyor.
Bazıları olimpiyatlardan yarar sağlayacak ama bu durumun Rio nüfusunun çoğunu içermeyeceği kesin. Yatırımların %8’i Rio’nun Miami’si olarak bilinen, lüks Barra da Tijuca bölgesine yapıldı. Buraya, Çevre Koruma Alanı’nın içerisine olimpik golf sahası inşa edildi. Şehirde iki büyük golf sahası var ama çok az sayıda Brezilyalı golf oynuyor.
Rio 2016’nın en büyük kazananlarından ikisi müteahhitler ve toprak sahipleridir – özellikle de Barra Olimpik Park’ı içerisinde ve etrafında ve atletlerin kasabasında en az 65 milyon metre kare araziye sahip olan Carlos Carvalho. Geçen yıl, The Guardian’a Barra’nın fakir halktan arındırılmasını istediğini söyledi Carvalho. Oyunlar sona erdiğinde, kasaba “saf ada” anlamındaki “Illa Pura” adı verilecek lüks konut bölgesine dönüştürülecek.
Vali haklıydı: Bu bir felaket.
Çeviri: Görkem Demir
